1.) Л. И. Брежнев тұсындағы тоқырау кезеңі (1964—1982 жж.)
КСРО-ның экономикалык дамуы. Н. С. Хрущев заманындағы халық шаруашылығын реформалауда жіберілген кемшілік- тер елдің экономикалық дамуын дағдарысқа өкелді. Экономиканы реформалаудың жоғарыдан жүргізілуі жергілікті жерлердегі жағдайға сөйкес келмеді. Партия басшылығының көзбояушылығы мен волюторизмінен, технократтық көзқарастарынан реформа аяғына дейін жүргізілмеді. Л. И. Брежнев партия жөне Үкімет басшы- лығын өз қолына алғаннан кейін, социализм қоғамын дағдарыстан шығару үшін жаңа экономикалық реформаларды жүзеге асырды.
Н. С. Хрущев кезінде жіберілген біршама қателіктер тұсау болды. 1965 жылы А. Н. Косыгиннің басшылығымен шаруашылық салаларында реформалар жүргізілді. Өнеркөсіп салаларына жүмсалған ірі капиталдардың қайтарымы болмады, құрылыс өндірісі үзақ мерзімге созылды. Өндіріс салаларында өндіргіш күш өте төмен болды, модернизациялау баяу жүрді. Еңбекшілердің жалақысы еңбегіне қа- рай емес, бірдей төленді. Еңбекке деген халықтың немқүрайдылығы жалқаулық психологияның өсуіне өкелді. Жатыпішерлер көбейді. Халық шаруашылығындағы өндірілген тауарлардың сапасы төмен болды. Жаңа реформаның алдындағы негізгі міндет социалистік қоғамды үзақ мерзімге жетілдіру еді. Басшылық социалистік жоспарлау принциптеріне өзгерістерді енгізуді ойластырды. Бірақ, реформа социализм қоғамына түбегейлі өзгерістер жасамады. 1965—1970 жылдарда халық шаруашылығында көптеген кемшіліктер жіберіліп, тоқырау заманы басталды. Реформа қоғамдағы әлеуметтік салаларды түгелдей қамтымады. Саяси жөне партиялық қүрылымда реформа жүргізілмеді. “Демократиялық социализм” сырт көзге жедел көрінгенмен, іштей біржақты дамыды. КСРО экономикалық өрлеуі жағынан АҚШ-тан кейінгі екінші орында болғанмен, өнеркөсіп өнімдерін өндіруден, өндіргіш күштің өсуі жағынан жөне модернизациялаудан артта қалды.
1965 жылы наурызда КПСС Орталық комитетінің пленумы өтті. Л. И. Брежнев “Ауыл шаруашылығын реформалаудың міндеттері” атты баяндама жасады. Негізгі міндеттердің бірі ретінде ауыл шаруашылығына айтарлықтай мемлекеттік қаржы бөлу қарастырылды. Ауыл шаруашылығындағы өндіргіш күшті арттыру үшін интенсификация (жеделдету шараларын) жүргізуді белгіледі. Ауылшаруашылық өнімдерін мол өндіру үшін техника, тыңайтқыштар жөне электр энергиясымен қамтамасыз ету керек болды. 1966—1970 жылдарда ауыл шаруашылығына 383 миллиард рубль қаржы бөлінді. Совхоздар мен колхоздардың қарыздарына мемлекет кешірім жасады. Ауылшаруашылық өнімдерін сату бағасы өсірілді, жоспардан артық тапсырғандары үшін 50 % төмен төледі. Колхоздардың мем- лекеттік банктен несиені жеңілдікпен алатын болды. 1960—1970 жылдарда су шаруашылығы мен суландыру салаларын дамыту үшін жаңа бағдарлама жасалды. Оңтүстік аудандарда, Өзбекстан мен Қазақстанда су каналдары салынып, суармалы егіс алқаптарынан мол өнім ала бастады. Кейбір шаруашылықтар да өзін-өзі қамтамасыз етіп, есепті шаруашылықтар қүрды.
1969 жылы колхозшылардың ІІІ съезі шақырылды. Бүл 35 жылдан кейінгі түңғыш басқосу болды. Съезде колхозшылардың жарғысы қабылданды. Колхозшылардың еңбегіне жалақы белгіленді. Ең- бегі сіңгендер жөне жасына жеткендер зейнеткерлікке шыға алатын болды. Колхозшылардың түрмыс жағдайы жақсара бастады. Реформаның барысында өзін-өзі басқару жөне өзіндік төлем жүргізудің арқасында жылдық кірістері 1 миллионнан асатын шаруашылық- тардың саны көбейді.
1961 жылы қыркүйек айында КПСС Орталық комитетінің пленумы өтті. Пленумда КСРО Министрлер кеңесінің төрағасы А. Н. Косыгин “Өнеркөсіпті дамытудың жаңа кезеңінің міндеттері” атты баяндама жасады. Өнеркөсіпті дамытудың үш міндетін қойды. Біріншіден, өнеркөсіп салаларын жоспарлауға өзгерістер енгізу, екіншіден, өнеркөсіп орындарында өзін-өзі басқаруды, шаруашылықты кеңейту, үшіншіден, жүмысшыларды еңбекке ынталандыру. Бүл міндеттердің көбі орындалмады. 1966 жылы сөуірде КПСС-тың ХХІІІ съезінде Л. И. Брежнев өнеркөсіпті реформалаудың нөтижесін қорытындыламады. Өнеркөсіп орындары бүрынғыша министрліктердің қарамағында болды, мемлекеттік жоспарға бағындырылды.
Өнеркөсіп орындарын реформалау алғашқы екі жылда айтарлықтай табыстарға жетті. Олар бүрынғыша өкімшілік-өктемдік аппараттарға бағындырылды. Жоспар өнеркөсіп салаларын түншықтырып, көбі қарыз алатын (дотациялық) орындарға айналды. Жоспарды орындау кейбіреулерін дағдарысқа үшыратып отырды. 70-жылдарда үлттық өнім 3 есеге азайды. Өндіргіш күштің жылдық өнімі сегізінші бесжылдықта 6,8 % болса, тоғызыншы бесжылдықта 4,4 %, 80-жылдарда 3,8 %-ға азайды. 70—80 жылдарда көлеңкелі экономика халық шаруашылығының барлық салаларын қамтыды. Оның көлемі 80 миллиард рубль болды. Елдегі жемқорлық адам өмірінің барлық салаларына төн қүбылысқа айналып, 60-жылдармен са- лыстырғанда 3 есеге өсті. Жемқорлық сауда жөне халыққа қызмет көрсетуде айтарлықтай ашық жүргізілді. Бүл сияқты социализмге жат қүбылыстарды арнаулы мемлекеттік мекемелер халықтан жасырды. 60—70-жылдарда нақты жалақы мөлшері 20 %-ға азайды. Реформа толық жүргізілмеді. Экономикалық тоқырау тереңдей түсті. 1977 жылы 7 қазанда КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданды.
70-жылдардың бас кезінде басталған энергетикалық дағдарыс дамыған капиталистік елдердің экономикасын қамтыды. Өнеркөсіпті жедел дамытуға қажетті шикізат жетіспеді. Капиталистік елдердің көбі, өсіресе ГФР, Франция, Италия “қырғи-қабақ” соғыс саяса- тынан бас тарта отырып, “шығыс саясатын” жүргізді. АҚШ жөне Батыс Еуропа елдерінің социалистік елдерге қарсы саясатының өзгеруі, “серіктестік” жөне “көпір” саясатының жүргізілуі, “қырғи- қабақ” саясаттың бөсеңдеуі кеңес-американ қатынастарының жаңа бағытта дамуына өкелді. Бүл саясаттың нөтижесінде 1971—1975 жылдарда КСРО экономикасының кейбір салалары жедел дамыды. КСРО Сібір мүнайын өндіруді игеріп, шет елдерге мүнай экспор- тын үлғайтты. 1960 жылы 11—12 %, 1975 жылы 24,6 %, ал 1981 жылы 37,9 %-ға өсті. Өнеркөсіп орындары аймақтық-өндірістік кешен (ТПК) жүйесі арқылы дамытылды. КСРО-да Батыс Сібірде мүнай-газ, Павлодар-Екібастүзда көмір, Саян-Шушенде жөне Кан- Ачинде электр энергиясын өндіру аймақтары қүрылды. 1974—1984 жылдарда үзындығы 3200 шақырым Байкал-Амур темір жол магистралын бүкіл ел болып салып, Шығыс Сібір мен Қиыр Шығыстың байлығын игеруге мүмкіндік ашылды.
Л. И. Брежневтің тоқырау заманында энергетикалық өндіріс саласы жедел қарқынмен дамыды. КСРО-да соғыстан кейін электр энергиясы су электр станцияларын салу арқылы дамыды. Еділ өзенінің бойынан Куйбышев (Самара), Саратов жөне Волгоград су электр станциялары салынып, электр өндіру 7 есеге артты. 70—80 жылдардан бастап КСРО-да жаңа атом энергиясын пайдаланудың технологиясы жетілдіріліп, оның қауіпсіздігін нығайту арқылы Чернобыль, Курск, Белояр Армян жөне Билибин атом электростанциялары салынып, іске қосылды. Атом электростанцияларында электр қуатын өндіру 3,6 есе өсті. Жылу-өндірістік кешенді дамыту үшін Шығыс Сібір өзендерінің қуаты пайдаланылып, Красноярск жөне Енисей су электр станциялары түрғызылды. КСРО электр энерги- ясын өндіруден дүние жүзінде бірінші орынға шықты. Жылына 1 миллиард 300 мың квт электр энергиясын өндірді. 1964—1985 жылдарда электр қуатын Батыс Еуропа елдеріне экспортқа шығару 16,2 %-дан 54,4 %-ға өсті. КСРО жерінде біртүтас электр жүйесі қалыптасты.
1976 жылы КПСС-тың XXV съезінде халық шаруашылығын дамытудың оныншы бесжылдық жоспары қабылданды. Өнеркөсіптің даму қарқыны 42 %-ға артты, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру 29 %-ға өсті. Соғыс өндірісі жедел қарқынмен дамыды. Өнеркөсіп пен ғылыми-техникалық бірлестіктердің қүрылуы арқасында өндіріс салалары жаңа технологиялармен жабдықталып, модернизациялау ғылым жетістіктеріне сүйеніп жүргізілді. 1980 жылдарда ғылыми-өндірістік бірлестіктердің (НПО) саны 4 мыңға жетті. Өнеркөсіп ішкі жалпы өнімнің 46 %-ын берді. Өндіріс жөне құрылыс салаларында жаңа есептік шаруашылықтар жүмыс істеді. Түрғын үй салу өндірісі жедел дамыды. Үй салу комбинаттары түрғын үйді бригадалық өдістер арқылы өндірістік жүйемен салды.
Ауыл шаруашылығында жүргізілген реформа аяқталмады. Ауыл шаруашылығы мемлекеттік дотациялық салаға айналды. 1960—1980 жылдарда КСРО-да ауа райының қолайсыздығына байланысты 8 оқиға тіркеліп, астық өндіруді азайтты. 1978 жылдан бастап 1984 жылға дейін астық өндіру 234 миллион тоннандан 173 миллион тоннаға кеміді.
Ауыл шаруашылығында күріш (Кубань) жөне мақта (Орта Азия республикаларында) өндіру көлемі бірнеше есеге азайды. Халық- ты күнделікті азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ете алмады. Азық-түлік жетіспеді, қала дүкендерінде кезекке түру күнделікті өдетке айналды. Социализм кезекке түру арқылы күнкөріс қоға- мына айналды. 1982 жылы КПСС Орталық комитеті “Азық-түлік— бағдарламасын қабылдады. Бүл бағдарлама бойынша ауыл шаруашылығына азық-түлік өнімдерін өндіру үшін көп мөлшерде көмек беру, дотация мөлшерін өсіру көзделді. Ауыл шаруашылығы түбегейлі өзгеріске үшырамады. Совхоздар мен колхоздар мемлекет алдындағы міндеттерін орындай алмады. Ет пен майдың жоспарын орындау үшін үлкен қалалардың дүкендерінен сатып алып, Үкіметке қайтадан тапсырып отырды. Ауыл шаруашылығындағы дағдарыстан жеңіл өнеркөсіп салаларына қажетті шикізаттар жетіспеді. Ел- дегі көлеңкелі экономика, алыпсатарлық қүбылыстар күнделікті өмір салтына айналды. Дағдарыс экономиканың барлық салаларын қамтыды. Үкімет басшылары бүл қүбылысқа ешқандай мөн бермеді. Жоғарғы жақтағы адамдармен жең үшынан жалғасқан жемқорлық кең етек алды. Л. И. Брежнев өмірінің соңғы жылдарында социализмді сақтап қалу үшін ешқандай шаралар жүргізбеді. Социализм қоғамы терең дағдарысты бастан кешіріп жатты.
1981жылы қараша айында Л. И. Брежнев қайтыс болды. Тоқырау заманы жалғасып, елдегі экономикалық дағдарыстан халықтың түрмыс жағдайы төмендеп, Үкімет пен партияға сенімсіздік күшейе берді. 1982 жылы қараша айында КПСС-тың бірінші хатшылығына Ю. А. Андропов тағайындалды. Ол бүған дейін Мемлекеттік қа- уіпсіздік комитетінің төрағасы болған еді. КСРО-ның жаңа бас- шысы Ю. А. Андропов социалистік қоғамда терең тамыр жая бастаған көлеңкелі экономикаға, саудагерлік жөне жемқорлыққа қарсы күресті бастады. Елде қатал еңбек төртібіне көңіл бөлді. Мөскеу қаласындағы ірі сауда орталығы — ЦУМ жөне Елисеев азық-түлік гастрономындағы өте тең көлемдегі үрлық жөне жемқорлық істерге қатысты сот процесі болып, сотталғандар өлім жазасына кесілді.
Мүндай сот процестері басқа республикаларда да кең етек алды. Жемқорлықпен байланысты іс-өрекеттері анықталған республика басшылары мен жергілікті мекеме қызметкерлері сотқа тартылып, қызметтерінен босатылды. Красноярск өлкесінің басшысы Медунов, Ішкі істер министрі Н. А. Щелаков, Брежневтің күйеу баласы Ю. Чурбанов сотталды. Грузияның бірінші хатшысы болып сайланған Э. А. Шеварнадзе, 300-ге жуық республика басшылары мен олардың сыбайластары қызметінен алынып, көбі сотқа тартылды. Бүл шаралардың негізгі міндеті елде төртіп орнатып, үрлық, жемқорлық жөне саудагерлікпен күресу болды. Аталған бастаманы халық қолдады.
1982жылы желтоқсанда КПСС Орталық комитетінің пленумы өтті. Пленумда Ю. В. Андропов жаңа реформаларды жүргізу бағдар- ламасын жүзеге асыру міндетін қойды. Халық шаруашылығының барлық салаларында еңбек төртібін қолға алып, арақ ішкендерге жөне еңбек төртібін бүзғандарға қатал шаралар жүргізуді белгіледі. Өнеркөсіп орындарында жүмысқа келу мен кетуді қатал бақылауға ала бастады. Бүл шаралар елде экономиканың түрақтануына, төртіп арқылы реформалар жүргізуге жол ашты. 1983 жылы қаңтар айын- да Ю. В. Андропов КПСС Орталық комитетінің жауапты қызметкерлерін шақырып, М. С. Горбачев пен Н. И. Рыжковқа жаңа экономикалық реформаның бағдарламасын дайындауды үсынды. Бірақ, көп кешікпей Ю. В. Андропов кенеттен қайтыс болып, реформаларды жүргізу тоқтатылды. КПСС-тың бірінші хатшысы болып Черненко сайланды. КСРО-дағы саяси-экономикалық дағдарыс жалғаса берді. Жасына келген Черненконың реформалар жүргізуге шамасы жетпеді.
