Қазақша қалмақ, ойрат, қытайша элюттер, орысша зюнгар (жоңғар) деген атаулардың бәрі — бір халық. Қалмақ деп түркілер батыс монғолдарды айтатын болған. Олар өздерін ойраттар дейді, қытай кітаптарында элюттер деп аталады. Қалмақ деген сөз В.В.Бартольдтің тұжырымдауынша, мұсыл-ман кітаптары ішінде Шараф-ад-Дин Иаздінің 1425 ж. жазы-лып біткен Зарафнамасында, мукадимасында бұл сөз түркілердің "қалу" деген етістігінен, ойраттардың отқа табы-нушылар қатарында қалғанына байланысты сияқты. Ал "ой-рат" деген сөздің шығу тарихы әлі анықталмаған. Монғол зерттеушілерінің бірі бұл сөз "жақтастар" деген ұғымды береді десе, енді біреулері "ойарат" — "орман адамдары" дегенді білдіреді деп тұжырымдайды. Бұл сөз ешқандай да ұғымға сәйкес келмейді дейтін зерттеушілер де бар.
Айналып келгенде, қалмақ, ойрат, элют және жоңғар (сол қанаттағы адамдар) деген сөздер чорос, хошауыт, торға-уыт, дөрбәт деген батыс монғолдардың аттары. Олар XIV ғ. 2-жартысында "ойраттар одағын" құрып, монғол хандығы-ның қол астынан кетіп, өз тайпаларының басқаруында бол-ды.
И.Я.Златкиннің айтуынша, сол уақытта олар шығысында Хангай тауының батыс жоталары, оңтүстігінде Гоби шөлі, ба-тысында Моғолстан, терістігінде Ертіс пен Енисей аралығын-дағы онша үлкен емес аймақты жайлаған. Батыс монғол тай-палары өзара қақтығысатын еді, кейде
бастары бірігіп қала-тын, сондай күшейген кездері кершілерін шабатын. Олардан көп шапқыншылыққа ұшырайтын Монғолия еді. XV ғасыр-дың ортасында қалмақтарды қайратты да іскер Тоған (1418-1440), оның ұлы Эсен тайша (1440-1455 ж.) басқарды. Ол ой-рат тайпаларын біріктіріп қана қоймай, өз билігін бүкіл Шы-ғыс Монголияға таратты. Эсен тайша өлгеннен кейін (1455 ж.) олардың саяси қуаты да уақытша таусылды. Алайда ойрат билігі онша ұзаққа созылған жоқ. XV ғ. 2-жартысында Мон-ғолиядағы билігінен айырылды'.
Шығыс Монғолияның қалқа тайпаларынан жеңілген ой-рат тайпалары өздерінің бұрынғы өріс-қоныстарынан айыры-лып, топ-топ болып қоныс аударуға мәжбүр болды. Олар бірте-бірте қазақ даласына — Ертіс, Іле, Жетісу, Алтай, Тар-бағатай өңіріне ене бастады. Бұл арадағы жайылымдық жер-лер үшін жергілікті тайпалармен қақтығысты. Бұл кезде бы-тыраңқы ойрат тайпалары қазақ хандарының шапқыншылы-ғына ұшырады.
Өздерінің алғашқы шабуылдарында сәтсіздікке ұшырап, қазақ хандығынан жеңілген ойрат тайпаларының бір бөлігі XVI ғ. қазақ хандығына бағынып, тәуелді болды. 1598 ж. Тәу-екел өзін қазақ және қалмақ ханы деп жариялады.
Сонымен, ойраттар алғашқы кезде Енисейдің бас жағында түрды. Қырғыздардың жақын көршісі болды және одақ қүрды. Ойраттар мен қырғыздардың Моғолстанға (Жетісуға) жорығы 1470 ж. болды2. Осы қозғалысқа қатысқан қырғыздар сол кезде Моғолстанның оңтүстік бөлігінде Тянь-Шань тауында орналасты1 және осында қоныстанып қалды. Қырғыздар-дың қазақтармен жақындасуы оларда ислам дінінің орнығуына әсерін тигізді2 және қырғыздар ойраттардан қол үзді.
Жоңгар хандығының құрылуы мен сыртқы саясаты
Ойраттардың жоңғар хандығы деп аталатын саяси бірлестігі 1635-1758 жылдары өмір сүрді. XVI ғасырдың ақырында ойраттар торғауыт, дөрбіт, хошоут, шорс деп ата-латын төрт ірі тайпалык бірлестіктен құралды. Торғауыттар Тарбағатай тауынан шығысқа қарай созылған жерлерді, дөрбіттер Ертіс өзенінің батыс жағын, хошауыттар қазіргі Үрімші маңын, ал шорстар Іле өзенінің бойын (бас жағын) қоныстанды3. Олар, әсіресе, орыстармен қатынасын жақ-сартқаннан кейін, Сібірдегі орыс қалалары мен бекіністеріне айырбас сауда жасап, олардан қару-жарақ сатып алып отыр-ды.
XVII ғасырдың басында ғана ойраттар ішінде қайратты, жаугер басшылар шыға бастады. Олардың ішіндегі біріншісі чорстың Қарақұла (Хара-Хула) тайшасы еді. Қарақұла бар-лық ойраттарды казақтарды шабуға біріктірді, ақыр аяғы Жоң-ғар хандығы пайда болды. 1634 ж. Қарақұла өлгенде, билік оның Ұлы Батыр хонтайшыға көшті, ғылымда осы 1635 ж. Жоңғар хандығы құрылған жыл деп есептеледі.
Қазак жерін жаулау баяу және бірте-бірте жүргізілді. Әскери қақтығыстар мен бітімге келу қалмақтардың алдыңғы топтарының қазақ хандары мен сұлтандарының қол астына өтуімен кезектесіп отырды. 1598 ж. Тәуекел орыс патшасына өзін қазақ және қалмақ ханы деп жазады.
