Ақмола бекінісін құру туралы шешім
Кейіннен Сарыарқа даласының сауда қиылысы, тың өңірдің орталығы мен тәуелсіз Қазақстанның астанасы боларының алдындағы әскери дала бекінісінің тарихы әкімшілік патша реформасынан басталды: 1822 жылы Александр Бірінші Сіз бір қырғыздары туралы жарғы қабылдайды. Ақмола аумағында көшіп жүрген орта жүз қайта құрылған Омбыоблысының құрамына кіріп әкімшілік өңірлер мен ауылдарға бөлінеді. 1824 жылы Көкшетау және Қарқаралы екі бірінші өңірлік бұйрық ашылады. Қаржы жетіспеушілігінен өзге сыртқы өңірлерді ашу кейінге қалдырылады.
1829 жылы Орта жүз басшысы Семеке ханның шөбересі Қоңырқұлжа Құдайменді орыс өкіметіне оның ауылдарын «қарақшылардан» қорғау және ол басқаратын Қарпық және Қуандық ұлыстарын құру туралы бұйрық шығаруға өтінім жасайды. Осы мәселе бойынша Батыс Сібір әкімшілігіне 1829 жылы Көкшетау бұйрығын басқарған Ғұбайдолла Уәлиев өтінім жасайды. Жеке Сібір корпусы штабының бастығы генерал-майор С. Б. Броневский 1829 жылы қыркүйек айында өзінің Омбыға жөнелткен хабарламасында «Сұлтан Қоңырқұлжа Құдайменде басқаратын Қарпық ұлысында Ақ мола шатқалында өңір ашқысы келетіндігін» жеткізеді.
Жақын арада Ақмола бекінісін салу туралы мәселе шешіледі. 1980 жылы 28 мамырда өңірлік бұйрықты салуға Петропавлдан арбаларымен 200 адам бар Ф.К.Шубин отряды шығады. Сұлтан Қ. Құдайменде ол жазда өзінің ауылымен Қараөткел шатқалына көшіп кеткен болатын. Сол жерге Нияз би мавзолейінің жанында бірінші лагерь болып Ф.К.Шубин отряды келеді. Осы бір мазары бар, мамыр суымен қоршалған әйгілі төбеге жергілікті ру ақсақалдары келешек өңір - Ақмола бекінісінің әкімшілік орталығының орналасу орнын талқылау үшін шақырылады.
Ақсақалдар Шубинге форпостты Есілдің екі жағалауын қоныстанған халық байланысы үшін барынша қолайлы Қараөткелде салуға кеңес береді. Офицер ол сөзді құп алып 1830 жылы18 маусымда сауаттылар қол қойған және сауатсыз ақсақалдардың таңбалары салынған құжат құрастырылады. Бұл қазақ ұлыстарының сұлтандары мен аталарының қолхаты болатын. Атауды өзгертпей, патша әкімшілігінің барлық қағаздарында орын Ақмола аталып кетті. Осы күнді Қазақстанның келешек астанасының туған күні деп толық негізбен айтуға болады. Онда бекініс тұрғындары небәрі 313 адам болатын.
Дала форпостын салу
Бекіністі салу құрылыс материалдардың тапшылығымен қиындады, оларды Петропавл және Омбыдан тасу керек болды. Шубин отряды орталық үшін қажетті нысандарды салуды аяқтағаннан кейін, 1832 жылы 22 тамызда Ақмола приказы және сыртқы өңір ресми ашылды. Аға сұлтан ретінде өңірдің беделді сұлтаны Қоңырқұлжа Құдайменде болды, ол кейіннен патша колониалдық әкімшілігінің сенім білдірілген тұлғасы болды. Аға сұлтан, ұлыс сұлтандары, старшиналар, қазақ мәжіліскерлері мен билері Құранмен ант берді.
Құрылыс үшін инженер - подпоручик Поповтың бастауымен 52 адам санымен солдат пен офицерлерден жеке команда құрылды. 1835 жылы өңірде15 қазақ ұлысы болып онда 71 262 адам тұрды және 9 ағаш үйімен бір орыс орны болды. 1840 жылы жоспарда бірнеше бұрышты бес мұнарасы бар жиынтық жала бекінісі құрылды. Бастиондық бекіністің солтүстігінде орталық мұнара салынды. Оның төменгі бөлігі зеңбірек үшін үлкен тесікпен жабдықталып саман кірпіштен салынды. Қазір осы қару Астанада Президенттің мәдениет орталығында сақталып тұр.
Уақыт өте келе бекініс маңайына адамдар келіп қоныстана бастады, келешек Ақмола аудандары қалыптаса бастады. Кеңес үкіметіне дейін ескі аттар сақталып қалды. «Бекініс» қазіргі Желтоқсан мен Кенесары көшелерінің шегінде болды. «Орталық мұнара» қазіргі Қ. Мұңайтпасов атындағы орталық стадион қақпасының орнында тұрды. Жан жаққа жайылған бекініс 1845 жылы Ақмола станицасы деп аталды. Осы кезде Орынбор - Петропавл - Омбы бекінісінің әскери желісінде жеребе тарту бойынша Ақмолаға 100 казак отбасы көшірілді. Олар станица кешенін құрып бекіністің шығыс қабырғасы астында «Казачье» селосын құрды.
Ақмола - сауда жолдарының қиылысы
Ақмола Ресейді Орталық Азиямен байланыстыратын транзиттік тармақ ретінде сауданы, өнеркәсіп пен мәдениетті дамыту үшін өте ыңғайлы болды. Осынысымен ол дала форпосты үшін орын таңдауда негіз болды. Осы жерге Сібір, Орал, Орта Азиядан көпестер келіп қоныстанды. Уақыт өте келе шағын әскери бекініс шағын қалаға айналды. Қазіргі заман тілімен айтсақ, Ақмола инвестициялық тартымдылыққа ие болды. 1863 жылы тұрғылықты тұруға Ресей азаматтарының ішінен көпес ретін 51 адам, шетелдіктер - 340 адам болды. Саудагерлердің жалпы саны - 1236 адамға жетті. Қала мәртебесі Ақмола станицасына Ресей империясының Ішкі істер министрлігінің 1862 жылғы 7 мамырдағы шешімімен берілді.
1868 жылы жоғары жарлық бойынша бес уезден тұратын ауқымды Ақмола облысы құрылды: Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы, Атбасар. Сол уақыттың талабына сәйкес облыс елтаңбасы бекітілді. Бірінші елтаңба түпнұсқасын Астана қаласының тұрғындары ешқайдан көре алмайды: ол сақталған Герольдия қоймасы 1917 жылы жабылды. Тек құнсыз тарихи мұраның графикалық кескінінің көшірмесі ғана сақталды: жасыл қалқанда екі үшкір мұнарасымен және күмістен жасалған жарты ай мен ортасында алтыннан жұлдызды күмбезді Нияз би кесенесінің суреті берілген.
Көпестердің келуімен жаңа сауда үймараттары, мануфактуралар мен банктер ашылды. Ақмола халқының саны өсе бастады. 1869 жылы Ақмолада 5172 адам тұрды, ал 1910 жылы халық саны түрлі ұлттағы 13 000 санға жетті. Ресей түрлену шегінде қалалық реформа Ақмола өміріне елеулі өзгерістер енгізді. 1870 жылы қалада атқарушы органы - қала басқармасымен қалалық дума пайда болды. Думаға төрт жылдық мерзімге сайланатын депутаттарды таңдау құпия дауыс беру жолымен мүліктік бақылау негізінде жүргізілді.
Ақмола өнеркәсібі қолөнерлік сипатқа ие болды. 1913 жылы қалада 9 кірпіш зауыты, 2 былғары және т.б. - барлығы жұмысшыларының жалпы саны 208 адамдық 40 кәсіпорын болды. Бұдан басқа қалада 100-ден астам жел диірмені болды. 1916 жылы бүкіл облыс халқы біржарым миллионнан астам адамды құрағанын айтып кетейік. Тұрғылықты халықтар мен өзге азия халықтарының өкілдері шамамен 228 мың және шамамен 1 миллион адам Ресей мен Украинадан болды.
1897 жылы қала әлі де шағын болатын: онда 9707 адам тұрды. Қаланың тек 7 тұрғынында жоғары білімі болды және оның арасында біреуі әйел адам еді. Сауатты адамдар ақмолалықтардың жалпы санынан тек 22,5 % құрады. Бұлар астананың мұрағатшысы Николай Иванович Байчиков тапқан Ресей Империясының жалпы бірінші санағының қорытындысы болатын.
Біртіндеп қалада тас үйлер пайда бола бастады, олардың көпшілігі астананың ескі орталығында әлі күнге дейін тұр. Білім берудің қалалық жүйесі де біртіндеп кеңи бастады. 1898 жылы облыста 3 қалалық, 12 шіркеу-приход мектебі мен бірнеше ауыл шаруашылығы училищелері болды. Білімді дамытуда жаңа прогрессивтік ойды жеткізушілер - саяси қоныс аударушылар маңызды роль атқарды. Толық емес деректер бойынша 1882-1906 жылдары бұл жерде 45 адам қоныс аударылды. Олардың білім деңгейлері қаланың түрлі мекемелеріне қызметке шығуға мүмкіндік берді.
